Artikel
De Enqueste van 1494 en de Informacie van 1514
Onder het bewind van Maximiliaan van Habsburg (1482 – 1494, 1506 – 1515) en Filips de Schone (1484 – 1506) is er in de Nederlanden tweemaal een enquete gehouden. Dat was een onderzoek dat ten doel had te weten te komen hoe het gesteld was met de economische situatie van de onderdanen. Het uiteindelijke doel was belastingheffing, maar tegelijk voorkomen van al te grote gegriefdheid daarover bij de bevolking.
Ook in Schagen kwamen de enqueteurs. De eerste enquete werd gehouden in 1494, de tweede in 1514. Die van 1494 is bekend gebleven onder de naam 'Enqueste ende Informatie uot stuck van der reductie ende reformatie van den schiltaelen, voertijts getaxeert ende gestelt geweest over de landen van Hollant ende Vrieslant hedaen in den jare MCCCCXCCIIII'. De tweede die van 1514 is getiteld 'Informacie up den staet faculteyt ende gelegentheyt van de steden en dorpen van Hollant ende Vrieslant om daernae te reguleren de nyeuwe schiltaele gedaen in den jare MDXIV'.
Onder schiltalen te verstaan 'het in schilden uitgedrukte vermogen als grondslag voor belasting', en een schild is een gouden oorspronkelijk Franse munt.
Het verrassende van deze onderzoekigen is dat ons een blik gegund is in een vroeg verleden van Schagen
1494 Die Stede van Schagen
Upten voorsz. (voorzeide, genoemde) dach zoe hebben wij Commissarissen voor ons geroupen ende gedachvaart Heere Isbrant Ymesz, pastoor, oudt 42 jaer, Doe Jansz, schout, oudt 28 jaer, Lou Jansz, oudt 53 jaer, Elle Gerritsz, oudt 46 jaer, Willem Ellekensz, oudt 44 jaer, Wolfart Albrantsz, oudt 40 jaer, Visschen Pietersz, oudt 40 jaer, Jan Jansz, oudt 30 jaer, Vitgier Pietersz, oudt 30 jaer, schepenen van Schagen, ende Jan Claesz, oudt 50 jaer; geinterrogeert (ondervraagd) up den inhouden van de voorsz. instructie,
Eerst angaende de haertsteden zeggen, by heuren eede1), hemluyden hoochelicken gestaeft, dat zij hadden by tijden van den overlijden van Hertoge Karel ontrent 300 haertsteden, en hebben alsnu ter tijt 220 haertsteden, daeroff dat huyden opten dach wel ledich staen 25 haertsteden.
Item angaende die neringe zeggen, dat by tijden Hertoge Karel2) zij hadden 12 rijnschepen, die alle dage van Colhorn, daer haer haven es, te zeewaerts off ende toe voeren, met bueter en caes, tot Deventer, ende brochten wederomme hout, zout, turff, rogge ende al dat zij besigen mochten (gebruiken konden); ende dat nu ter tijt tot Colhorn mer een schip off en vaert, ende dat half den tijt niet bevracht en mach worden. Seggen oock, dat zij ten tijden van den overlijden Hertoge Karel hadden groote menigte van koeyen, alsoe dat elcke van der gemeente hadde up die tijt 9 off 10 koeyen, ende dewelcke nutertijt mer 2 of 3 koeyen houden en mogen; daeromme dat zijluyden luttel mis (mest) maecken mogen, daer zij mede heure landen verbeteren mogen, omme vrucht te draghen, ende alsoe luttel butter ende case crijgen mogen, omme die in coopmanschappe te zenden tot Deventer ende anders, als zij plagen (plachten, gewoon waren) te doen.
Item angaende den staet van heuren faculteyt int generael (vermogen in het algemeen) zeggen, dat zij ten tijden van den Hertoge Karel hadden 250 schotponden , elck schotpondt3) gherekent voor 10 nobelen4), van 42 st. den nobel, ende dat zij op den dach van huyden niet meer en hebben dan 127 schotponden, elck schotpondt gherekent voor 100 R. gl5). Zeggen, dat zij dus vermindert zijn in hare schotponden ende anders, want voortijts dat meesten deel van den lande, leggende onder Schagen, plach hemluyden toe te behooren, te weten 3933½ garssen lants; ende nu ter tijt hemluyden niet meer gebleven en is van den voorsz. landen dan 2959½ gers, daeroff die drye gerssen maecken ontrent eene mergen6). Seggen, dat zij ten laste van de voorsz. stede van Schagen zedert de doot van Hertoge Karel up de voorsz. stede vercoft hebben 1660 R. gl., daeroff tmeeste deel lijfrenten zijn ende tander losrenten7), van welcke renten zij schuldich zijn van achtersrtallen een jaer renten. Seggen, dat ! zij noch hebben an oncosten alle jare tot die onderhoudenisse van den zoute-zeedijck, Huygendijck ende anders, daer zij geen baet off en hebben, 200 R.gl. tsjaers.
1) Ze staan dus onder ede; en toch zullen ze zonder de waarheid geweld aan te doen, hun uiterste best doen de situatie zo beroerd mogelijk voor te stellen.
2) Hertog Karel is Karel de Stoute (1467-1477), de zoon van Filips de Goede. Karel de Stoute is derhalve een achterneef van Willem van Beijeren, de eerste Heer van Schagen.
3) Een schotpondt is een eenheid waarmee gerekend werd bij het bepalen van de hoogte van de belasting.
4) Een nobel is een gouden munt, meestal gelijk gesteld aan 50 stuivers; hier is de waarde gelijk aan 42 stuivers
5) R. gl is Rijnse gulden, sinds de 14e eeuw in omloop als vrij algemeen aanvaard betaalmiddel.
6) drye gerssen maecken ontrent eene mergen = drie garssen zijn ongeveer een morgen, een kleine hectare.
7) Om aan geld te komen verkochten vele steden lijfrenten en losrenten. De particulier betaalde de gemeente een som gelds en die stelde aartegenover dat ze vanaf een te bpalen moment dat geld in termijnen terugbetaalden met rente. De geldschieter had daarmee een soort pensioen gekocht, maar op den duur pakte dat voor al die steden duur uit. Er is geen nieuws onder de zon.
1514 Schaeghen
Upten (Op de) 23en in Septembri anno 1514 voors. (voorseid = genoemd) soe hebben wy gehoort by eede heer Ysbrant Ynozoon, oudt 64 jaer1), pastoer, Gerrit Dirxzoon, oudt 53 jaer, Cornelis Reyerszoon, oudt 60 jaeren, Aelbert Aelbertszoon, oudt 59 jaer, Thijs Garbrantszoon, oudt 50 jaeren, scepenen, Jan Benckezoon, oudt 61 jaer, Garbrant Ellertszoon, oudt 52 jaer, Willem Nanneszoon, oudt 40 jaeren ende Adam Mertenszoon, oudt 41 jaeren, schotrekenaers (belastinggaarders, zij die het schot, de belasting(hoogte), bepalen) van Schagen, gevraecht up tinhouden (over het inhouden, hier de inhoud) van den voors. instructie (die leidt tot dit onderzoek), seggen by eede, hemluyden gestaeft, tguendt (hetgeen) dat hiernae volcht.
Up Ie arle (eerste artikel, het eerste ter sprake komende punt) seggen, datter binnen denselven dorpe zijn 220 haertsteden, zoe arme ende rijck, geestelicke ende waerlicke (wereldlijke), daerof datter 9 haertsteden geestelicke persoonen toebehoorende zijn ende by hem bewoent, daerof de 2 heylige gasthuysen zijn; ende en zijn gemindert noch gemeerdert de naeste 10 jaeren herwaerts (de laatste tien jaar).
Up IIe arle seyt de pastoer, datter zijn 997 communicanten, ende over 10 jaeren wasser wel 11 0f 1200 2).
Up IIIe arle seggen, dat zy geen exchijsen (belastingen, accijnsen) en geven up geenrehande dingen, maar zijn belast mit zeeckere renten, te weten 89½ £ (= pond) loss- ende erfrenten3), daerof den erfgenamen van Claes Corf toebehoort 60 Rh. gl. (= Rhijnse gulden) tsjaers, ter losse den pennick 12, die vercoft waeren int casenbroet4), Simon Claeszoon tAlcmaer 13½ Rh. gl., vercoft binnen 10 jaeren herwaerts, Eeffert Jan Laps 5 Rh. gl. erflike renten ende Cornelis Cammaicker in den Hage 6 Rh. gl. losrenten, vercoft binnen tsjaers, ende nu lijfrenten 499 £ 6 Ş (= schelling) tsjaers, die all meest vercoft zijn binnen 15 jaeren herwaerts, behalven 61 Rh. gl. tsjaers, die vercoft zijn geweest 25 0f 30 jaeren geleden.5)
Up IVe arle seggen, dat zy mijns genadichs heeren beden ende ommeslaghen van den lande gemeenlick ommeslaen up ponden (= een rekenmunt, hier bepaling van de hoogte van de belasting), doende elck pondt 100 nobelen, 42 stuivers voor den nobel gereeckent, ende hebben in als 225 schotponden, ende es geleden omtrent 4 jaeren dat zy lest verponden (de hoogte vaststellen van de te betalen belasting), ende aleer (voordat) zy lest verponden (en toen zij de laatste keer verpondden), hadden zy 250 schotponden.
Up Ve arle seggen, dat huer principale neringe es bouwerie (akkerland), vogelen, visschen, dijcken ende dammen, ende es heurluyder ban groot 1310 mergen (morgen = een kleine hectare), daervan de pastorie, baginen, cappelrien (kapelaanschap) , de kercke, heyligegeesthuys (armenhuis), de gilden, de getijden binnen Schaghen 91 mergen 1 gerse ende 3 snees, ende noch geestelicke wonende in diverschen plecken 15 mergen, ende waerlicke (wereldlijke) persoonen van buyten (van buiten de stad, die geen poorter zijn) omtrent 308 mergen; ende tsurplus behoort in eygendomme den buyeren (buren = inwoners, maar ook: gemeenschap) van den voornoemde dorpe, daerof dat buyten den dorpe gebruyct wert omtrent 150 mergen, ende tsurplus wert gebruyct bij den inbuyeren (inwoners) van den voornoemde dorpe; ende mach tmergen waerdich (waard) wesen in coope (bij koop en verkoop), tgoet mitten quaden gereeckent (als je van het minste uitgaat), 8 nobelen, ende in huyere (pacht), deen deur tandere, 3 Rh! . gl.
Up Vie arle seggen, dat zy tonderhouden hebben (moeten onderhouden) 931 roen (roeden)6) noortzeedijcx ende 1041 roen zuytzeedijcx ende 222 roeden an den Huygendijck, zoedat zij tsjaers upten mergen wel toncosten hebbe, deen jaer deur tandere (door de jaren heen gemiddeld), 24 st.; ende an staende sluysen ende sluysgelt, dat zy geven den ouden Jan van Schagen7), bedragende 164 Rh. gl. dat beloopt mittet Honsbosch upten mergen 4 stuivers.
1) Deze pastoor deed ook mee bij de informatie van 1494, daar heet hij Heere Isbrant Ymesz, pastoor, oudt 42 jaer en nu is hij 64 jaar; nou ja, op een jaartje meer of minder kijken we niet, zeker in die tijd niet.
2) De bevolking van Schagen is dus behoorlijk minder geworden de laatste tien, twintig jaar.
3) Zie ook de opmerking hiervover bij 1494.
4) Casenbroet, de Kaas- en broodopstand (1491-1492) van kort daarvoor, die begonnen was naar aanleiding van een opgelegde belasting (het ruitergeld), terwijl de echte oorzaak was dat het platteland en zijn bevolking sterk was verarmd; wat ook weer blijkt uit deze enquete.
5) Kortom, Schagen, de Schager gemeenschap is een smak geld kwijt aan die losrenten, geld dat ze nu al en nog lange tijd moet ophoesten. Het leek een mmoi middel om aan geld te komen, maar nu blijkt hoeveel kost, gekost heeft en nog zal gaan kosten. Looptijden van dertig jaar waren geen uitzondering.
6) 931 roeden is - als we uitgaan van een roede-lengte van 3½ meter – ruim 3.2 kilometer zeedijk, 1041 roeden = 3½ kilometer wat hier heet zuidzeedijk (zeedijk in het zuiden gelegen), b.v. de Oudedijk, de Zijdewind en mogelijk de Priggedijk.
7) De oude Jan van Schagen is niemand minder Johan van Schagen, die op dat moment 64 jaar oud is en nog 14 jaar tot 1518 aan de macht zal blijven en dan al ruim 30 jaar Heer van Schagen is.