Artikel
Karel V
De landen die nu Nederland, België en Luxemburg heten, behoorden in de zestiende eeuw tot het Habsburgse Rijk. Dit rijk onder bestuur van Karel V omvatte Spanje, Zuid-Italië en grote delen van Midden-Europa. Nederland was nog geen Nederland, zoals wij dat nu kennen, maar bestond uit een aantal gebieden die beslist geen eenheid vormden. Deze gebieden waren door een personele unie met Karel V verbonden en derhalve persoonlijk bezit van Karel V. Hij had de landen via een erfenis verkregen. Het enige dat zij gemeen hadden was dezelfde vorst.
Reformatie
Onder invloed van de leer van Calvijn en Luther brak aan het begin van de zestiende eeuw in grote delen van Europa verzet uit tegen het katholicisme met zijn aflaat en beelden. Deze Reformatie kende vele vormen en aanhangers. Karel V wilde er niets van weten en stelde er de doodstraf op. Al in 1534 werd Willem Wiggersz. uit Barsingerhorn, een aanhanger van de doopsgezinde leer, in het Slot van Schagen opgesloten en na acht dagen op het voorplein met het sweert gerecht en onthoofd. Eveneens opgepakt werd Gerrit Claessen uit Nieuwe Niedorp. Gerrit werd naar Amsterdam gebracht en terechtgesteld.
Filips II
In 1555 volgde Filips II van Spanje zijn vader op als Heer der Nederlanden. De zeer katholieke Filips II zette met zijn Inquisitie de vervolging van de protestanten met ongekende wreedheid in. Deze vervolging en de heersende economische malaise leidde tot een groeiende onvrede onder de bevolking en uitte zich in de Beeldenstorm.
Met de Beeldenstorm begon in feite de Tachtigjarige oorlog. Nog voor deze geweldsuitbarsting hadden verschillende Nederlandse edelen bij de landvoogdes, Margaretha van Parma, het Smeekschrift der Edelen ingediend, waarin om vrijheid van godsdienst en stopzetting van de Inquisitie werd verzocht. Toen deze smeekbede geen gehoor vond schaarden veel edelen zich openlijk achter het protestantisme. Het verzet begon vorm te krijgen.
In 1572 kwamen de Staten van Holland, tot dan een adviescollege van de Graaf van Holland, in Dordrecht bijeen in een geheime vergadering. Willem van Oranje werd erkend als rechtmatige Stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Omdat de leden van de Staten-Generaal worden benoemd door de Staten van Holland, werd het landsbestuur bij de Staten-Generaal neergelegd.
Alva
In 1567 stuurde Filips II Fernando Alvarez de Toledo y Pimentel, de derde hertog van Alba, (in onze gewesten Alva genoemd) als landvoogd, naar de Nederlanden. Alva trad op met harde hand om het verzet te breken. Hij bereikte het tegendeel. Het verzet groeide, kreeg steeds meer aanhangers en begon zich te organiseren.
In 1568 werd Dirk Maartense uit Schagen als doopsgezinde te 's-Gravenhage gevierendeeld. In 1570 werd de Schager Pastoor Sybrand Jansz., die gekozen had voor het protestantisme, aldaar met nog 4 anderen gewurgd.
De afvallige edelen werd door Alva gevangengenomen en onthoofd. Degenen die wisten te vluchten werden bij verstek veroordeeld door zijn Raad van Beroerten.
De kerk op de Markt
Al in 1572 besloot de Staten-Generaal dat de katholieke kerken in handen van de protestanten moesten komen. Dat besluit gold ook de Sint Christophorus kerk op de Markt (Plaets) van Schagen.
Altaren en heiligbeelden werden uit de kerk gehaald en de pilaren met Latijnse spreuken werden witgekalkt. Cornelis Bok verhaalde in de achttiende eeuw dat ondanks vele lagen witkalk die tekst nog steeds tevoorschijn kwam. Een officiële overdracht heeft nooit plaatsgevonden. De katholieken mochten van 1572 tot 1738 in het openbaar geen kerkdiensten meer houden. Er stonden schuilkerken op de Loet, de Lage- en de Hogezijde (nu Gedempte Gracht).
In 1573 werd Gijsbertus Johannes, de eerste predikant in Schagen, afgezet.
St. Catharinaklooster
Dit klooster stond op de hoek van de Hoogzijde (nu Gedempte Gracht) en de Bagijnenlaan (nu Laan). De zusters hingen de leer van de Moderne Devotie aan, dat wil zeggen zij leefden volgens de derde regel van Franciscus. Vandaar dat zij ook wel „Tertiarissen” werden genoemd. Het Bisdom Utrecht gaf alleen toestemming voor de oprichting en instandhouding van een dergelijke gemeenschap indien de gemeenschap voor een leefregel had gekozen. Vanaf het moment van toestemming mochten de Zusters een kapel laten bouwen en een kerkhof inrichten. De Zusters van de Moderne Devotie in Schagen zorgden voor vreemdelingen, zieken en armen.
Om brood op de plank te krijgen waren zij actief met handnijverheid, zoals met een spinnerij. Ook exploiteerden zij een bierbrouwerij. Het is niet bekend of deze belangrijke eerste levensbehoefte ook in de kroegen en huishoudens werd gedronken. Het ligt echter voor de hand dat ook buiten het klooster werd geleverd. Ook de zusters moesten in hun levensonderhoud voorzien. In 1572 werd ook het klooster gesloten. De zusters mochten er blijven wonen en kregen een minimale vergoeding als compensatie. Het klooster werd een weeshuis.
De kapel aan de Keins
In 1510 was bij de Keins ten Noorden van Schagen een Mariabeeld aangespoeld, afkomstig van een Portugees schip. Het werd schoongemaakt met het water uit de nabijgelegen put. Sindsdien werden aan dat water wonderbaarlijke gaven toegeschreven. Daarom werd op die plek in 1519 een kapelletje gebouwd. Initiatiefnemers waren Pastoor Gerbrant Cornelisz. en Joost van Borsselen, echtgenoot van Josina van Beijeren van Schagen. Josina werd beschermvrouwe. De kapel werd in 1585 als een soort nabrander van de Beeldenstorm vernield door Tate Gerritsz.. Het Mariabeeld verdween spoorloos en dook na zo'n 300 jaar weer op. Het wordt thans bewaard in het West-Fries museum. Toch bleven gelovigen de put met het 'wonderwater' bezoeken. Naar verluid heeft de familie van Tate Gerritsz., nog jarenlang door boetedoening haar spijt betuigd.
Oranje of Spanje?
Toch kon je aan het begin van de Tachtigjarige oorlog niet spreken van eendrachtig verzet. De Zuidelijke Nederlanden kozen meestal voor Spanje. De Noordelijke Nederlanden voor Oranje. Maar er waren ook steden en gewesten die hun eigen keuze maakten. Zo ook de heer van Schagen, Johan III van Beijeren van Schagen. Johan bleef trouw aan de koning van Spanje. Hij nam deel aan de slag op de Zuiderzee op een der Spaanse schepen van de graaf van Bossu. Bossu werd in 1573 door de Watergeuzen verslagen. Johan werd door Sonoy gevangen gezet en zijn goederen werden in beslag genomen. Daartoe behoorde ook het Slot Schagen. Sonoy die, wegens het beleg van Alkmaar, een onderkomen nodig had maakte daar onmiddellijk gebruik van.
Afbeeldingen: Alliantiewapen Johan III van Beieren van Schagen en Anna van Assendelft en Slag op de Zuiderzee
De Bloedraad naar Schagen
Diederik van Sonoy, die door de Staten-Generaal was benoemd tot gouverneur van het Noorderkwartier, verhuisde naar het kasteel van Schagen. Zijn rechtbank, met de veelzeggende bijnaam de Bloedraad, verhuisde mee vanuit Alkmaar. Sonoy was voorzitter.
De leden waren aanzienlijke personen: Johan van Foreest, schout van Alkmaar, Joost Huikesloot, schout van Hoorn, Willem Maartensz. Kalf, baljuw van Waterland en Zeevang en Willem van Zonnenberg, baljuw van Brederode en Bergen. Zoals gebruikelijk in die tijd lieten zij zich maar al te graag vervangen. De rechtspraak ontaardde daardoor in een vertoning waarbij van een eerlijk proces geen sprake was.
Geruchten en leugens werden aangevoerd als bewijs en martelen voerde al snel tot een bekentenis van een daad waarvan het slachtoffer geen weet had.
Wreedheden kunnen ook te ver gaan. In februari 1574 werd Michiel Crock, onthoofd. Hij was bij de belegering van Den Briel, onder leiding van geuzenleider, Willem II van der Marck, heer van Lumey, ook al bekend om zijn wreedheid. Hij klom op tot kapitein. Maar toen Lumey Amsterdam belegerde viel Crock op door zijn wreedheid lafheid. Toch slaagde hij erin door te gaan met zijn gruweldaden. Toen dat Sonoy ter ore kwam, dreigde hij hem te straffen. Crock kwam er met een belofte van beterschap af, maar verviel al snel in zijn oude gedrag. Zelfs zodanig dat zijn luitenant en soldaten weigerden hem nog langer te dienen. Toen hij in de Langedijk in een dronken bui een priester neus en oren afsneed, hem aan de staart van een paard liet voortslepen en hem tenslotte doorstak, was de maat vol. Crock werd ter dood veroordeeld. Sonoy sprak het vonnis uit ten overstaan van Crocks mannen.
In 1575 werden enige personen uit Wognum gevangengenomen. Het ging om de boer Koppen Kornelisz., zijn vrouw, zijn dochter en zijn zoon Nanning Koppensz.. Beide vrouwen werden weer vrijgelaten, maar vader en zoon werden eerst in Alkmaar verhoord. Later kwam daar nog een boer bij; Pieter Nanningsz. uit Benningbroek. Voor de drie mannen werd het een martelgang. Na enkele dagen stierf Koppen Cornelisz. aan de gevolgen van de folteringen. Het bericht van zijn dood ging als een lopend vuurtje door West-Friesland. Omdat men verzet vreesde werden Nanning Koppensz. en Pieter Nanningsz naar Schagen gevoerd. Op de pijnbank bekende Nanning Koppesz. brand te hebben willen stichten om een invasievloot te alarmeren Hij werd tot de dood veroordeeld en in Hoorn op het schavot onthoofd. Pieter Nanningsz. bleef gevangen op het Schager Slot en bekende tenslotte meerdere namen van zijn opdrachtgevers. Drie konden worden opgepakt. Een daarvan was Jan Jeroensz., een welgestelde burger uit Hoorn, die in Leuven had gestudeerd. Ze werden gevankelijk naar Schagen gevoerd. De echtgenote van Jan Jeroensz. schakelde de Hoornse magistraat in. Volgens het geldende berecht moest een Hoornaar berecht worden in Hoorn. Bij Sonoy vond men geen gehoor. Nadat een request was ingediend bij de Prins van Oranje werden de commissieleden die verantwoordelijk waren voor het verhoor vervangen. Het martelen werd gestopt, maar de gevangenen bleven in hun kerkers. Bij de Pacificatie van Gent op 8 november 1576 werden de deuren van de kerkers geopend. De gevangen weigerden echter hun cel te verlaten. Zij hadden niets misdaan en eisten eerst een eerlijke berechting.
Pas op 1 februari 1577 nam het Hof van Holland het dossier van het “Verraad van het Noorderkwartier” in ontvangst. De gevangenen werden overgebracht naar Delft en later naar de Gevangenpoort in Den Haag. Op 15 juli 1577 werden Jan Jeroensz., Pieter El, Pieter Nanningsz en Sybout Jansz. vrijgesproken. Sonoy en zijn mederechters ontsprongen de dans.
Schagen koos voor Oranje
Johan III van Beijeren van Schagen, wiens bezit verbeurd was verklaard, koos tegen het jaar 1580 uiteindelijk voor Oranje en werd in eer hersteld. Hij kreeg zelfs een hoge functie bij de Staten van Holland. Toen hij in 1618 kwam te overlijden werd hij opgevolgd door zijn zoon Albrecht van Beijeren van Schagen, die de heerlijkheid naliet aan zijn zoon Willem van Beijeren van Schagen. Willem was de laatste van Beijeren die de heerlijkheid Schagen bezat. Hij had grote schulden en de heerlijkheid werd verkocht in Den Haag voor het destijds astronomische bedrag van 263000 guldens.
De geboorte van Nederland
In 1579 werd met de Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht de scheuring tussen de protestantse Noordelijke gewesten en het katholieke Zuiden geratificeerd.
Met het Plakkaat van Verlatinghe werd op 26 juli 1581 Filips II als vorst afgezworen. Daarmee werd de Republiek der Verenigde Nederlanden geboren. De oorlog werd een ‘gewone’ oorlog tussen twee staten. Na de moord op Willem van Oranje in 1584 kregen de stadhouders Maurits van Nassau en Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg militair de touwtjes stevig in handen. De strijd werd te land en ter zee uitgevochten. De Staatse vloot kreeg een lucratieve legitimatie in de vorm van kaperbrieven. Na de voorspoedige eerste tien jaar aan de zijde van het leger van Maurits en Willem Lodewijk brak een periode aan waarin zowel de Spanjaarden als de ‘staatse’ legers geen duidelijke overwinningen wisten te behalen.
Twaalfjarig Bestand
Op 9 april 1609 werd in Antwerpen een wapenstilstand gesloten. In 1621 werd de strijd hervat met afwisselend succes. Inmiddels was de Dertigjarige Oorlog uitgebroken. Spanje voerde oorlog op verschillende fronten met o.a. Frankrijk, Italië, Portugal en Engeland.
Vrede van Münster
Toen Admiraal Maarten Tromp in 1639 de Spaanse Armada in de Slag bij Duins versloeg, raakte Spanje overtuigd dat het beter was vrede te sluiten. In 1642 begonnen de vredesonderhandelingen tussen de Europese mogendheden. De Republiek nam daaraan deel als een volwaardige staat. Met de Vrede van Münster werd in 1648 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden door Spanje als soevereine staat erkend.
Bronnen
F. Diederik en F. Timmer - Slot Schagen ISBN 9022533190
F. Timmer - De kerk op de Markt, ISBN 9046552622