Overtoom, Jos, architect, musicus en antiquair

Artikel

Overtoom, Jos (1895-1980)

De talentrijke en veelzijdige Joseph Laurentius – Jos – Overtoom wordt op 12 augustus 1895 geboren aan de Nieuwe Laagzijde in Schagen. Hij is de jongste van elf kinderen in het gezin van Simon Overtoom metselaar, bouwkundige en aannemer) en Helena de Pater. Rond 1915 vestigt hij zich in Baarn, waar hij zijn bloeitijd als zelfstandig architect beleeft. Na zijn terugkeer in Schagen in 1937 volgt hij vooral zijn passies: musiceren en handelen in tweedehands artikelen. Hij ontwerpt dan onder meer nog de Laurentiuskerk in Kolhorn (1954, bijkerk van de Christoforuskerk, inmiddels gesloopt) en het kapelletje aan de Keins (1956). Op 13 oktober 1980 overlijdt Jos Overtoom in het ziekenhuis te Alkmaar.

Kunstnijverheidsschool
Het is niet vreemd dat Jos Overtoom, afkomstig uit een familie van bouwers, architecten en aannemers, het zelf ook in die richting gaat zoeken. Daarnaast valt in zijn jeugd reeds op dat hij muzikaal zeer begaafd is: hij treedt bij vele gelegenheden als violist op met zijn broer Siem (cello) en zus Lena (piano).
Voor zijn opleiding kiest Jos voor de Kunstnijverheidsschool in Amsterdam: Quellinus, gevestigd in het Rijksmuseum. Hij studeert er van 1911 tot 1915 en slaagt met de best gemaakte eindopdracht. Vervolgens vestigt hij zich als zelfstandig architect in Baarn, waar zijn broer Siem dan al als aannemer werkt. Jos blijft tevens actief in de regio Schagen, als architect en als zanger/dirigent. Voor vioollessen, het leren bespelen van diverse andere instrumenten alsmede het deelnemen aan een Gregoriaans koor spoedt hij zich wekelijks naar Amsterdam.

Jos Overtoom als jonge violist.

Baarnsche Courant
De Baarnse architect Martin Groenesteijn schrijft in de Baarnsche Courant (1995) over de betekenis van Jos Overtoom als architect in die plaats:
‘Overtoom was een kunstenaar die zich niet beperkte tot architectuur maar ook bezig was met tekenen/schilderen, fotografie, beeldhouwen en muziek. Naast violist was hij in het Baarnse verenigingsleven actief als zanger.’
Groenesteijn beschrijft tot in detail de bouwstijl van de architect: ‘Efficiënt en sober materiaalgebruik is een van de kenmerken van Overtoom, bijvoorbeeld speciale metselwerkverbanden, dunne luifels e.d. Nagenoeg alle mij bekende ontwerpen kenmerken zich door a-symmetrische composities van in elkaar grijpende volumes en vlakken, waarvan delen op zich wel weer symmetrisch zijn. Zijn oeuvre valt te beschrijven als baksteen-expressionisme. Hoewel hij bouwde van Rotterdam tot Schagen en van Obdam tot Hilversum staan al zijn topstukken in Baarn, iets om zuinig op te zijn.’

Villa „De Berkjes„
Dat is inderdaad gebeurd. Zo is de door en voor hemzelf ontworpen villa De Berkjes, Dalweg 7 in Baarn, – Jos woonde daar de laatste vijf jaar van zijn verblijf in Baarn – in de jaren negentig gerestaureerd en inmiddels tot rijksmonument verklaard.
In het boek ‘Baarn, geschiedenis en architectuur’ van Fred Gaasbeek e.a zijn een aantal panden van Jos Overtoom opgenomen. De Berkjes wordt genoemd als voorbeeld van het Nieuwe Bouwen.
Zie ook https://www.groenegraf.nl/fotodetail.php?id=4518.

Villa De Berkjes (Foto RTV Baarn).

Terug naar Schagen
De bouwwereld krijgt aan het begin van de jaren dertig ten gevolge van de crisis te maken met het niet doorgaan van projecten. Broer Siem was reeds in 1935 teruggekeerd naar Schagen, nadat hij en broer Theo hiermee geconfronteerd werden in Hillegersberg (Rotterdam) waar zij toen een aannemersbedrijf hadden. Ook Jos Overtoom verhuist in 1937 terug naar het oude netwerk in Schagen. Daar tekent hij twee huizen naast elkaar op het Noord: één voor Siem met zijn kinderrijke gezin en één voor zichzelf. Jos trouwde nooit.
Samen met Siem wordt hij bisschoppelijk inspecteur van kerken in het bisdom Haarlem. Hun taak betreft niet alleen inspectie, maar ook onderhoud, verbouwing en restauratie.
Als Siem in 1941 naar Alkmaar verhuist om zich daar als aannemer te vestigen, heeft Jos zijn eigen huis reeds verwisseld voor twee kleine huisjes aan de overkant van het Noord, waar hij zich vooral bezighoudt met antiek. De woningen zijn volgestouwd met tweedehands spullen, evenals de zolder van een buurman.
Jos blijkt ook een scherpschutter. Hij wint vele wedstrijden in de regio en wordt meerdere keren landelijk kampioen. Enerzijds is het de sport, anderzijds is het bedoeld om in tijden van vrede te oefenen voor wat komen kan.

Kapelletje aan de Keins
In Schagen is Jos Overtoom niet heel bekend geworden als architect, hoewel hij daar en in de wijde omgeving een behoorlijk aantal huizen en scholen getekend heeft of er als opzichter bij betrokken was. Een aantal bekende winkelpanden in Schagen werd door hem vernieuwd.
Maar bovenal is hij de architect van het kapelletje aan de Keins (gebouwd door broers Siem en Han). Tegenwoordig trekt dit kapelletje vele bezoekers.
Zie ook: https://www.kistemaker.nl/west-friesland_het_land_waar_wij_wonen/wf02_03_072.php.

Jos Overtoom als dirigent rond 1960.

Musicus
Katholieken uit die tijd kenden hem vooral als voorzitter, zanger en dirigent van het kerkkoor in de Christoforuskerk en vanwege zijn betrokkenheid bij (activiteiten voor) de jeugd. Wanneer hij in 1949 meer dan 35 jaar lid is van het kerkkoor, waarvan 25 jaar als dirigent, ontvangt hij voor zijn verdiensten de pauselijke onderscheiding Pro Ecclesia et Pontifice.
Hij is in meerdere opzichten geïnteresseerd in religie en spiritualiteit als levenshouding, waarbij hij het zakelijk aspect niet uit het oog verliest: er moet immers ook geld verdiend worden om van te leven.
Het is een man met een vrije geest, die graag zijn eigen gang gaat. Menigeen herinnert zich anekdotes uit het kleurrijke leven van ‘ome Jos’.

Schilderij Guercino
Een wel heel bijzonder verhaal uit het leven van Jos Overtoom – waarvan hij zelf de spectaculaire afloop niet meemaakte – betreft het schilderij ‘David en het afgehakte hoofd van de reus Goliath’ van de Italiaanse barokschilder Guercino uit 1657.

Jos, die naast al de eerder genoemde bezigheden ook nog fotografeerde en schilderles heeft gehad van de Alkmaarse schilder Koos Stikvoort (1891−1975), ontdekt dit schilderij in 1951 op een veiling in Amsterdam. Het heeft dan eeuwenlange omzwervingen achter de rug en wordt toegeschreven aan een andere schilder, Guido Reni. Onder diens naam heeft het schilderij op een tentoonstelling in het Amsterdamse Stedelijk Museum gehangen.

Bijzonder kunstwerk
De Schager antiquair moet het gevoel hebben gehad dat dit een bijzonder kunstwerk was en koopt het grote doek (2.13 bij 1.58 m) ‘voor een prikkie’ tijdens de veiling. Een jaar later voert Jos Overtoom een verbouwing uit in het waterschapshuis – het Drechterlandse Huis – aan de Grote Oost in Hoorn.
Diederik Aten, waterschapshistoricus bij Hoogheemraadschap Noorderkwartier, schrijft hierover in 2016 aan familielid Paula Overtoom:
‘De heer Overtoom heeft toen van de gelegenheid gebruik gemaakt om in dit pand – een oud herenhuis – een schilderij op te hangen. Na enige tijd heeft hij het te koop aangeboden aan het waterschap. Dat is na wat heen en weer geschrijf in maart 1952 inderdaad tot aankoop overgegaan. Het betreft een groot doek voorstellende David met het afgehakte hoofd van de reus Goliath. Na twee waterschapsconcentraties bevindt het schilderij zich nu in de collectie van het hoogheemraadschap in Heerhugowaard. Na jarenlang onderzoek zijn we er achter gekomen dat het iets bijzonders is.’

Miljoenen waard
Het is de Britse kunsthistoricus Nicholas Turner die in 2016 de vermoedens van eerdere taxateurs bevestigt: het is een echte Guercino en daarmee in een klap miljoenen waard. Tijdens de Open Monumentendagen in 2016 is het schilderij nog in Heerhugowaard te zien, daarna verhuist het voor onbepaalde tijd in bruikleen naar Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam.

Christoffelhof
Zijn laatste jaren bracht Jos Overtoom door in bejaardenhuis Christoffelhof te Schagen (eind vorige eeuw gesloopt). Paula Overtoom: ‘Zijn kamer daar was eveneens volgestouwd met spullen. Onder bed lagen allerlei violen, andere muziekinstrumenten, draaitafels enz.’. Hij overleed op 13 oktober 1980 in het ziekenhuis in Alkmaar en is begraven bij zijn ouders in een monumentaal graf, door hemzelf in 1929 ontworpen, op de katholieke begraafplaats van de Christoforuskerk in Schagen.