Artikel

Het gebied waarin Scha­gen ligt was ooit een onbe­woon­baar kwelderge­bied, doorsne­den door water­lopen en onder voort­durende invloed van de zeegeti­j­den. Achter de lage zand­wallen die de zee door de eeuwen opwierp zette het vloed­wa­ter klei af waarop zich veen vor­mde, dat weliswaar voor bewon­ing geschikt was, maar door bew­erk­ing ook steeds weer inza­kte en over­spoeld raakte.

De eerste bewon­ingss­poren die in Scha­gen zijn aangetrof­fen stam­men uit de vroege bron­stijd (2000 – 1800 v Chr.). Maar van per­ma­nente bewon­ing is dan nog lang geen sprake. Ook uit de ijz­er­tijd (800 – 0 v Chr.) zijn arche­ol­o­gis­che sporen bek­end. Ver­hogin­gen in het land­schap tussen Scha­gen en Medem­b­lik, zoge­naamde kreekruggen, vor­m­den een aantrekke­lijke ves­tig­ingsplaats. De bevolk­ing beoe­fende met land­bouw en vee­teelt een gemengd boerenbedrijf.

In Scha­gen en omgev­ing zijn ook uit de Romeinse tijd ver­schil­lende ned­erzettin­gen gelokaliseerd. Het gebied lijkt dan dicht bewoond, tot­dat het aan het einde van de derde eeuw zo goed als ontvolkt raakt door de toen­e­mende waterover­last. Pas enkele eeuwen later zou het opnieuw wor­den bevolkt, met name op de ned­erzettin­gen uit de Romeinse tijd, die relatief hoog lagen. In Scha­gen is op enkele plaat­sen aange­toond, dat op een ned­erzetting uit de Romeinse tijd een mid­deleeuwse woon­plaats is ontstaan. De bevolk­ings­dichtheid was laag. Maar naar­mate deze weer toe­nam, gin­gen mensen op zoek naar nieuwe gron­den. Zij ves­tig­den zich in het veen, in Scha­gen ver­moedelijk in de 8e eeuw.

Het grondge­bied van de huidige gemeente Scha­gen is vanaf de vroege mid­deleeuwen per­ma­nent bewoond. De grote waterover­last die in het gebied heer­ste, maakte dat de bewon­ers zich vooral ves­tig­den op de kreekrug aan de oost­z­i­jde van het huidige Scha­gen. De waterover­last was echter zo groot, dat men zelfs op deze rug ter­pen opwierp. Rond Scha­gen lag een groot aan­tal bewoonde ter­pen. Ook kleine gehuchten als de Keins, Lut­je­wal, Tjalle­wal en Aven­dorp zijn op ter­pen ontstaan. De ter­pen in Scha­gen zelf wer­den aan­gelegd in de late mid­deleeuwen, toen de waterover­last weer eens groot was. In de 13e eeuw kwam de West­friese Omringdijk tot stand. Deze bescher­mde West-​Friesland tegen de zee, die het gebied aan drie kan­ten omringde. Maar beveiligd tegen door­braken was men nog lang niet.

In en om Scha­gen zijn nog altijd vele ter­pen in het land­schap zicht­baar. De meest in het oog sprin­gende is de terp Aven­dorp, die zo’n 3 meter hoog is. Niet alle ter­pen zijn bewaard gebleven. Zij wer­den in lat­ere eeuwen dik­wi­jls afge­graven om de grond te gebruiken voor activiteiten elders. Van Aven­dorp bijvoor­beeld, waarop aan het begin van de 19e eeuw nog een vier­tal huizen stond, is bek­end dat het in 1827 deels is afge­graven om de begraaf­plaats van Scha­gen op te hogen.