Artikel

Tij­dens de tien jaar­lijkse zomer­mark­ten in Scha­gen zijn ze nog te zien in volle pracht. De sjezen, tilbury’s, brikken en speel­wa­gens com­pleet met boeren en boerin­nen in de tra­di­tionele dracht, met ‘kap en dek’. Buiten deze peri­ode is het gerij te bezichti­gen in de wagen­stallen van het char­mante Boerderij– en Rij­tu­ig­mu­seum Vree­burg aan de Loet in Schagen.

Elk dorp van enige beteke­nis had een wagen­maker waar ambacht­slieden het won­dere werk ver­richt­ten om uit een naaf, spaken en vel­lingde­len een wiel te maken, nauw omsloten door een ijz­eren band. Ver­vol­gens bouw­den ze een kar of rij­tuig naar de mode van de tijd. Het gerij was de trots van de boer. Tilbury’s en sjezen zijn nog regel­matig overal in West-​Friesland te zien, bijvoor­beeld bij de ringrijderijen.

Tilbury

De tilbury is ver­noemd naar de Engelse rij­tu­ig­bouwer die dit model als eerste op de markt bracht. Een hoog en licht wagen­tje van iepen­hout, of – als het kon lij­den – van essen­hout. De bek­led­ing was van trijp of laken, de kap van leer of was­doek. Met de kap op, het leren voeten­kleed voor en de hoge wie­len, was men bestand tegen regen, wind en mod­derige wegen.

Sjees

Veel ele­gan­ter is de sjees. De naam komt van het Franse ‘chaise’ (stoel). Het rij­tu­igje bestaat uit een beval­lig kuipje voor twee per­so­nen dat rust op leren riemen. Aan­vanke­lijk was de sjees een­voudig en strak van vorm, maar onder de invloed van de Franse Rococo wer­den de bak­jes steeds sier­lijker, met gebo­gen pan­e­len, beschilderin­gen, sni­jw­erk en kleurige kwasten om aan vast te houden tij­dens het rijden.

Break werd Brik
De Engelse ‘break’, in Ned­er­land brik genoemd, ken­merkt zich door de vier ellipsv­eren boven de wie­len, waarop de bak is beves­tigd. Een een­voudi­ger model is de kaas­brik met een bok voor de koet­sier en een ruimte waarin, beschermd door een tentvormig zeil, de kazen naar de markt wer­den gebracht. Door een brik op te bouwen met een over­huiv­ing tot boven de koet­sier­splaats, ron­dom glazen ramen en een portier aan de achterkant, ontstond de zoge­noemde kerk­brik.
In Enkhuizen reed nog tot enkele jaren na de Tweede Werel­door­log een kerk­brik die iedere zondag om half tien bejaarde dames ophaalde en naar de kerk bracht. De oud­eren in die tijd herin­ner­den zich hoe in het begin van de 20ste eeuw een toeslee door Enkhuizen werd gesleept om kerk­gangers op te halen, com­pleet met een begelei­der met een ‘smeer­lap’, die de ijz­eren ban­den vet hield om het gli­j­den over de kinderkop­jes te vergemakkelijken.

‘An de reed’

Zwaardere uitvo­erin­gen van de brik wer­den gebruikt voor het werk op het land, onder meer om het hooi bin­nen te halen. Een hand­ige uitvin­d­ing was de mogelijkheid om met een zoge­noemd krang­w­erk de achter­wie­len mee te kun­nen laten sturen. Op slechte wegen hielp de boer, door zwaar met zijn klomp tegen de dis­sel te duwen, de paar­den door de bochten. Een lichte uitvo­er­ing is de speel­wa­gen met een op ijz­eren bogen ges­pan­nen huif. Als het werk het toeliet, ging de boer met zijn gezin ‘an de reed’, het­geen meestal een bezoek inhield aan wat verder weg wonende fam­i­lie. Een speel­wa­gen had vaak prachtig sni­jw­erk in de achter­schamel en een hoge achterkant. Vaak werd op de achterkret met krul­lerige let­ters een gedicht geschreven in de trant van:

Al die mij ziet
En niet mag lij­den
Die keert zich om
En laat mij rij­den

Al is de weg
Ook recht of krom
Ik rij maar voort
En zie niet om

Oude rij­tu­igen in volle pracht tij­dens West­friese zomermarkt

Ruud Spruit WfG